Angsten op de werkvloer
Laten we bij het begin beginnen. Op kantoor en op de werkvloer laten we ons vaak door vele angsten leiden. De angst voor gezichtsverlies, voor baanonzekerheid, om doelwit te worden van agressiviteit en pesterijen, om niet gehoord te worden. De angst om door de mand te vallen, de kop boven het maaiveld uit te steken, om de baas of een collega te zeggen waar het op staat. De angst afgestraft te worden voor gemaakte fouten, om de toegezegde bonus te verliezen of om niet volledig inzetbaar te zijn. En misschien wel de ultieme angst: het bericht krijgen dat je overbodig of boventallig bent. Die angsten kunnen, maar hoeven niet per se funest te zijn. Zolang ze sporadisch voorkomen en beperkt van omvang zijn, is er meestal niet zoveel aan de hand. Dit verandert, wanneer angsten zodanig de pan uitrijzen, dat er een angstcultuur ontstaat.

Angstcultuur
Zo’n angstcultuur kan flink uit de hand lopen. Schreeuwende of handtastelijke collega’s. Kwetsende, beledigende of denigrerende opmerkingen. Frauderen of stelen. Emotionele uitbarstingen. Fysieke of verbale bedreiging. Seksuele intimidatie. Of stelselmatige pesterijen, buitensluiting of wraakacties. Subtielere bronnen van sociale angst zijn doodzwijgen, kortaf zijn, achter de rug van anderen om kwaadspreken en roddelen, non-verbale uitingen van ongenoegen, geen verantwoordelijkheid nemen en op kritieke momenten duiken, alleen voor eigenbelang gaan, niet op tijd laten weten dat het misgaat, tijdens vergaderingen druk met iPhone of laptop in de weer zijn, elkaar niet aanspreken op ongewenst gedrag (en ook niet aangesproken wensen te worden), zonder excuus te laat binnenkomen, niet ingaan op gedane suggesties, afspraken vergeten, regelmatig besluiten terugdraaien, selectief delen van informatie, onvriendelijk gedrag, elkaar tegensprekende eisen stellen. En ga zo maar door.

Psychische angsten
Waar al dit soort sociale angstbronnen vrij makkelijk aanwijsbaar en herkenbaar zijn, is dat een stuk moeilijker wanneer het gaat om psychische angsten. Angsten die zich in en tussen de hoofden van mensen afspelen. Soms gebaseerd op reële gevaren, maar vaak gaat het om ingebeelde bedreigingen. Een voorbeeld. Een projectgroep krijgt bezoek van het directieteam. De groep heeft er alles aan gedaan om de meeting tot een succes te maken. Mede omdat ze via-via gehoord hebben dat het bezoek te maken heeft met een heroverweging van budgetten. Maar op de een of andere manier wil de bijeenkomst niet slagen. De directieleden komen bot en ongeïnteresseerd over. De directeur moet de bijeenkomst – naar eigen zeggen tot zijn spijt – verlaten omdat er elders in de organisatie iets speelt. Het projectteam blijft onzeker en vertwijfeld achter. Meerdere weken hangt er een grauwsluier boven het team. Hoe meer ze erover nadenken, hoe zekerder ze weten dat het team zal worden gekort op zijn budget. Een onderzoeker die bij de ontmoeting aanwezig was, vraagt de bewuste directeur wat er speelt. Die is zich van geen kwaad bewust en kijkt verwonderd op van de vraag.

De verleiding om angst als wapen te gebruiken
Waarom kunnen we niet gewoon zonder angst leven en werken? Het antwoord hierop is betrekkelijk ontnuchterend: de wereld is vol bedreigingen en gevaren. Angst en onveiligheid vormen een natuurlijke reactie hierop. Zij leiden ons al dan niet bewust in de richting van vermijding of bestrijding van een gevoelde bedreiging. Angst is daarmee een basaal en krachtig overlevingsmechanisme.

Omdat angst onze overlevingsmechanismen activeert, ontstaat meteen  beweging. Wie dit weet kan angst als machtig wapen misbruiken. Dreigementen zijn een makkelijke manier om je zin te krijgen en mensen hun werk te laten doen. Je hoeft geen tijd en energie te besteden aan het moeizaam onderhouden van gezonde relaties met anderen. Bovendien werken mensen harder, maken ze meer (over)uren en leveren ze minder makkelijk commentaar op de leiding wanneer ze zich onveilig voelen. Zeker voor leidinggevenden is de verleiding om angst als wapen te gebruiken dan ook zeer groot.  Er schuilt evenwel een adder onder het gras. Angst werkt alleen op korte termijn en bij routinematige activiteiten. Op de lange termijn zie je dat de motivatie en betrokkenheid afnemen, dat innovatief vermogen daalt, dat fouten onvermeld en onbesproken blijven, dat het ziekteverzuim stijgt, de burn-out gevallen toenemen en de prestaties een dalende curve vertonen.

In deel 2 meer over angsthanen, veiligheisdvreters en de logica van psychologische onveiligheid een dalende curve.

Herken jij één of meer type angsten bij jezelf?
Herken jij één of meer type angsten bij een collega of binnen jouw team?
Hoe zou jouw (werk) wereld eruit zien zonder die angst(en)?

Hans van der Loo & Joriene Beks
Auteurs  "Psychologische Veiligheid, zo vorm je vrijmoedige teams"