In het eerste deel bespraken wij wat een angstcultuur inhoudt en waarom angst zo’n hardnekkig verschijnsel is. In dit tweede deel gaan we een stap verder en gaan wij dieper in op angst als veiligheidsvreter en de logica van psychologische onveiligheid.
Angst als veiligheidsvreter
Angst is een echte veiligheidsvreter. Angst zorgt ervoor dat de psychologische veiligheid onder druk komt te staan. Het tast het vertrouwen aan, maakt mensen minder vrijmoedig en zorgt ervoor dat ze hun kop niet boven het maaiveld durven uit te steken om het positieve verschil te maken. Wat er dan gebeurt, is dat vertrouwen omslaat in wantrouwen (bericht rechtbank Noord-Nederland ), vrijmoedigheid verandert in verschansen en het verschil maken plaatsmaakt voor volgen. Zoals de onderstaande figuur aangeeft, verandert psychologische veiligheid dan in psychologische onveiligheid. 
Laten we de logica van psychologische onveiligheid eens nader onder de loep nemen.
Van vertrouwen naar wantrouwen
Vertrouwen berust op de verwachting dat anderen vanuit positieve intenties werken en doen wat ze zeggen. Vertrouwen kan op verschillende manieren worden beschaamd worden. Anderen kunnen voor onaangename verrassingen zorgen, doordat ze zich anders gedragen dan verwacht. Zoiets kan eenmalig of structureel zijn. Wantrouwen kan in het systeem ingebakken zitten. Het kan als oorzaak hebben dat de teugels door een crisis of een directiewisseling onverwacht strak worden aangetrokken. Het omgekeerde – de zaken op zijn beloop laten – kan eveneens leiden tot onzekerheid en vertrouwensverlies. Vlak ook de impact van radicale veranderingen niet uit. De roep dat alles anders moet, jaagt menigeen de stuipen op het lijf.
Van vrijmoedigheid naar verschansen
Ook de vrijmoedigheid van mensen kan door angst worden aangevreten. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer ieders unieke kwaliteiten en bijdragen niet worden (h)erkend. Wanneer je op uitingen geen enkele reactie krijgt. Of wanneer alleen spottende blikken en bijtende commentaren jouw deel zijn. Wanneer alles procedureel zo is dichtgetimmerd dat elk initiatief wordt gesmoord. Nog een andere veelvoorkomende veiligheidsvreter: klanten, patiënten, cliënten of burgers die over de schreef gaan bij het uiten van hun ongenoegens over de geleverde dienst- of zorgverlening. Zeker in sectoren waar jarenlang is bezuinigd en die tot op het bot zijn afgekloven – denk hierbij aan zorg, welzijn, het rechtssysteem, onderwijs of politie – is de kritiek op het gebodene niet van de lucht. Geconfronteerd met fysieke of verbale agressie kruipen nogal wat professionals in hun schulp. Zo laten zij hun vrijmoedigheid varen en verschansen zich achter bureaucratische procedures en systemen.
Van verschil maken naar volgen
Als het angstvirus om zich heen grijpt, is het gauw gedaan met alle idealen om het verschil te maken. Geconfronteerd met angstaanjagende bazen of een vreeswekkende omgeving kruipen de meesten in hun schulp en volgen braaf op wat hen wordt opgedragen. Dit is de afgelopen jaren op massale schaal gebeurd. De druk om te presteren is de afgelopen jaren dusdanig opgevoerd, dat het bijna onmogelijk werd om nog langer het verschil te maken. ‘Blik op oneindig en gaan met die banaan’ was het devies. De komst van allerlei digitale beoordelingsmechanismen vormde daarbij nog een extra bron van angst. Ogenschijnlijk gaat het er bij virtuele klantbeoordelingen objectief aan toe: de klant drukt zijn of haar waardering uit in een aantal sterretjes of duimpjes. In werkelijkheid zijn de systemen minder objectief als ze lijken. Boze klanten misbruiken ze om hun zin door te drijven of hun frustraties te botvieren. Het feit dat alleen de stem van de klant en niet die van de medewerker wordt gehoord, leidt tot het gevoel de controle te verliezen en zet personeel extra onder druk. Het gevolg: men volgt braaf het systeem houdt zich voortaan gedeisd. De angst voor een naar beneden gekeerd, negatief duimpje heeft zijn werk gedaan.
Begin volgende week in deel 3: Angsthanen als verspreiders van het angstvirus
Herken jij de gevolgen van psychologische onveiligheid binnen jouw organisatie?
Zo ja, heb jij een idee waardoor het wordt gevoed, het is ontstaan?
Hoe zou jouw organisatie functioneren als deze onveiligheid er niet zou zijn?
Zo nee, hoe komt het dat deze niet aanwezig is? Wat gebeurt er waardoor dit juist niet ontstaat?
Waar moet je scherp op zijn om deze psychologische veiligheid vast te houden?
Hans van der Loo & Joriene Beks
Auteurs "Psychologische Veiligheid, zo vorm je vrijmoedige teams"
